Potrącenia wierzytelności w aspekcie materialnoprawnym i procesowym

Instytucja potrącenia ustawowego została uregulowana w art. 498–505 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks Cywilny (teks jedn. z dnia 10 maja 2018 r., Dz. U. z 2018 r. poz. 1025; dalej jako: k.c.). Zwrócić uwagę należy, że skutkiem dokonanego potrącenia jest wzajemne umorzenie dwóch przeciwstawnych wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej.

Przesłanki potrącenia

Zgodnie z art. 498 k.c. przesłankami skutecznego ustawowego potrącenia są:
-wzajemność wierzytelności,
-jednorodzajowość świadczeń,
-wymagalność,
-zaskarżalność.

Spełnienie przesłanek wskazanych powyżej aktualizuje powstanie sytuacji nazywanej w literaturze przedmiotu „stan potrącalności”. Odnosząc się bardziej szczegółowo do wskazanych powyżej przesłanek wskazać należy, że kwestię wymagalności należy rozumieć stan, w którym upłynął już termin spełnienia świadczenia. Innymi słowy mówiąc, jest to stan, w którym wierzyciel ma prawo żądać zaspokojenia swojego roszczenia, a dłużnik zobowiązany jest je spełnić. Warto również zwrócić uwagę, że orzecznictwo oraz doktryna dopuszczają możliwość potrącenia w przypadku, kiedy wymagalne jest świadczenie pomiotu, który dokonuje potrącenia (np. wyrok SN z dnia 21 stycznia 2004 roku w sprawie o sygn. akt: IV CK 362/02 i wyrok SN z dnia 3 kwietnia 2014 roku w sprawie o sygn. akt: V CSK 242/13).

Złożenie oświadczenia o potrąceniu w sposób dorozumiany

W orzecznictwie brak jest jednolitego stanowiska co możliwości dorozumianego złożenia oświadczenia o potrąceniu.

Przeciwnicy tego poglądu podnoszą, że wobec doniosłości skutków potrącenia należy wykluczyć możliwość składania oświadczeń o potrąceniu w sposób dorozumiany (wyrok SA w Szczecinie z dnia 13 października 2005 r., w sprawie o sygn. akt: I ACa 324/05; wyrok SA w Warszawie z dnia 26 marca 2009 r., w sprawie o sygn. akt: VI ACa 1278/2008). Jednocześnie wskazują, że zważywszy na doniosłe skutki materialnoprawne (umorzenie wierzytelności wzajemnej) oraz prawnoprocesowe (litispendencja i res iudicata), a także specyficzny charakter czynności prawnej potrącenia – oświadczenie w tym zakresie powinno być dostatecznie wyraźne (wyrok SN z dnia 4 lutego 2000 r., w sprawie o sygn.. akt: II CKN 730/98, wyrok SN z dnia 18 kwietnia 2000 r., w sprawie o sygn. akt: III CKN 720/98) i jednoznacznie precyzować wolę potrącenia (wyrok SA w Warszawie z dnia 26 marca 2009 r., w sprawie o sygn. akt: VI ACa 1278/2008).

Zwolennicy stoją zaś na stanowisku, że dla skuteczności zarzutu potrącenia przepisy kodeksu cywilnego nie przewidują jakiejś ściśle określonej, szczególnej formy dlatego wystarczy, zgodnie z art. 60 kc złożyć oświadczenie drugiej stronie w każdy sposób, który w dostatecznym stopniu ujawnia treść tego oświadczenia (wyrok SN z dnia 12 listopada 1973 r., w sprawie o sygn. akt: II CR 606/73, wyrok SA w Warszawie z dnia 17 grudnia 1997 r., w sprawie o sygn. akt: I ACr 158/97, wyrok SA w Poznaniu, w sprawie o sygn.. akt: I ACa 556/05). W judykaturze uznano także za wystarczający wyraz woli potrącenia zajęte przez pozwaną w toku procesu stanowisko, że należne powodowi odszkodowanie nie należy się z uwagi na dokonane przez nią nakłady i przedstawienie sądowi wartości tych nakładów (wyrok SN z dnia 12 listopada 1973 r., II CR 606/73, niepubl.).

Chwilowo oba poglądy mają tyle samo zwolenników, co przeciwników. Dlatego też dalsze utrzymywanie takiego stanu powoduje brak jednolitości procedury w innych sprawach, a innymi słowy mówiąc -niepewność co do wykładni przepisów prawa.

Skutki potrącenia

Przechodząc do skutków potrącenia wskazać należy, że w przypadku dokonania potrącenia dochodzi do umorzenia wierzytelności do wysokości wierzytelności niższej, które następuje ze skutkiem ex tunc. Kolejnym ważnym skutkiem, a który nie jest tak zaakcentowany w praktyce ani w literaturze przedmiotu jest wygaśnięcie praw akcesoryjnych. Jest to sytuacja, w której w przypadku dokonania potrącenia wierzytelności w części, która jest zabezpieczona np. hipoteką, zastawem, pomimo dokonania potrącenia w dalszym ciągu w/w zabezpieczenie obciążają całą rzecz.

Ubocznie wskazać należy, że oświadczenie o potrąceniu jest jednocześnie uznaniem długu. Co więcej, w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 19 października 2007 roku w sprawie o sygn. akt: III CZP 58/07, SN podano, że podniesienie przez pozwanego w ramach toczącego się procesu zarzutu potrącenia przerywa bieg terminu przedawniania, do wysokości wierzytelności dochodzonej przez powoda.

Procesowy zarzut potrącenia

Z uwagi na fakt, że jest to czynność materialnoprawna, trzeba odróżnić ją od czynności procesowej polegającej na zgłoszeniu w trakcie procesu zarzutu potrącenia.

Zarzut potrącenia aby spełnił wymogi procesowe (zgodnie z art. 128 i 140 kpc) koniecznie musi być doręczony odpis pisma procesowego wraz z zarzutem potrącenia drugiej stronie, chyba że zarzut ten będzie podniesiony na rozprawie w jego obecności – zgodnie z uchwałą SN z dnia 19 października 2007 r., w sprawie o sygn. akt: III CZP 58/07. W tym miejscu należy wskazać, że procesowy zarzut potracenia polega przede wszystkim na oddaleniu powództwa w całości lub w części z powołaniem się na okoliczności, że roszczenie dochodzone pozwem wygasło w całości lub w czyściwo wskutek potrącenia (wyrok SN z dnia 14 stycznia 2009 r., w sprawie o sygn. akt: IV CSK 356/08).

Ponadto, zwrócić uwagę trzeba na fakt, że zarzut potrącenia wykazuje funkcjonalne podobieństwo do powództwa wzajemnego ( art. 204 KPC), gdyż zmierza on do zaspokojenia przysługującej pozwanemu wierzytelności wobec Powoda z jednoczesnym zmniejszeniem roszczenia wskazanego w pozwie głównym). Podstawową jednak różnicą jest brak konieczności uiszczenia od tego zarzutu opłaty sądowej.

Podsumowanie

Potrącenie jest jedną z czynności bardzo powszechnie używanych, w szczególności w obrocie gospodarczym. Ułatwia ono wzajemne rozliczenia stron ale dokonywane w sposób nierozważny może przynosić więcej szkody niż pożytku, chociażby konieczność korekty złożonych dokumentów podatkowych, gdyż płatność dokonana bez pośrednictwa rachunku bankowego (co de facto powoduje potrącenie) nie stanowi kosztu uzyskania przychodu w rozumieniu ustawy o CIT.

Przewidziana w k.c. instytucja potrącenia jest bardzo korzystna i atrakcyjna dla podmiotów gospodarczych, z uwagi na wielość możliwych rozwiązań. Dodatkowo, potrącenie można wykonać po spełnieniu ustawowych przesłanek, dzięki czemu mogą być potrącone praktycznie wszystkie typy wierzytelności, które nie zagrażają interesom osób trzecich i nie są sprzeczne z obowiązującym prawem.