Odsetki w prawie cywilnym – które i kiedy stosować?

Przez pojęcie „odsetki” rozumie się tradycyjnie wynagrodzenie za korzystanie przez pewien czas z cudzego kapitału lub też za opóźnienie w zapłacie wymagalnej sumy pieniężnej [1]. Wynagrodzenie to obliczane jest według określonej stopy procentowej w stosunku do wysokości kapitału (pieniędzy lub rzeczy oznaczonych co do gatunku) i w stosunku do czasu korzystania z niego [2]. Źródła roszczeń o odsetki wskazuje art. 359 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1740) zwanej dalej: „k.c.”. Zgodnie z powyższą regulacją odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy wynika to z czynności prawnej, ustawy, z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu.

Główną cechą odsetek jest powstawanie obowiązku ich zapłaty jedynie w związku z podstawowym obowiązkiem spełnienia świadczenia pieniężnego, mają więc one charakter uboczny. Wskazać jednakże przy tym należy, że dalsze istnienie roszczenia odsetkowego jest niezależne od istnienia wierzytelności głównej (termin nieuiszczenia przez dłużnika kwoty z tytułu zobowiązania głównego, już po powstaniu roszczenia z tytułu odsetek ma jedynie wpływ na rozmiar roszczenia odsetkowego, nie na sam fakt jego istnienia). W związku z czym, zaspokojenie przez dłużnika samej wierzytelności głównej nie prowadzi do wygaśnięcia obowiązku zapłaty odsetek. [3]

Odsetki w prawie cywilnym można podzielić na dwa sposoby. Wpierw wyróżnić można odsetki kapitałowe (tzw. zwykłe odsetki), które stanowią wynagrodzenie za korzystanie z cudzych pieniędzy, a także odsetki za opóźnienie, stanowiące rekompensatę za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego [4]. Powyższa klasyfikacja „krzyżuje się” z drugim podziałem odsetek, a mianowicie na odsetki ustawowe, umowne oraz odsetki maksymalne.

Niezależnie od powyższego wyodrębnić także należy odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych, w przypadku transakcji handlowych, w których dłużnikiem nie jest podmiot publiczny będący podmiotem leczniczym, a także osobno odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych, w przypadku transakcji handlowych, w których dłużnikiem jest podmiot publiczny będący podmiotem leczniczym.

Mając na uwadze powyższe, wskazać można następujące, szczegółowiej określone rodzaje odsetek, o następującej wysokości procentowej (na rok 2021):

A. Odsetki ustawowe „kapitałowe”
Odsetki ustawowe „kapitałowe” (zwane również odsetkami ustawowymi „zwykłymi”) unormowane zostały w art. 359 § 2 k.c. Mają one zastosowanie w przypadku, gdy źródło obowiązku zapłaty odsetek (w postaci czynności prawnej, ustawy, czy orzeczenia sądowego, bądź decyzji innego właściwego organu) nie określa ich wysokości. Stawkę procentową przedmiotowych odsetek oblicza się poprzez zsumowanie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 3,5 punktów procentowych. W związku z wysokością stopy referencyjnej, podaną przez NBP w Informacji po posiedzeniu Rady  Polityki  Pieniężnej w dniu 3 marca 2021 r., która wynosi 0,1%, obecnie odsetki ustawowe kapitałowe wynoszą 3,6%. Powyższa wysokość odsetek ustawowych ogłoszona została w pkt 2 Obwieszczenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 lipca 2020 r. w sprawie wysokości odsetek ustawowych (M.P. 2020. 626).

B. Odsetki maksymalne „kapitałowe”
O odsetkach maksymalnych kapitałowych stanowi art. 359 § 2¹ k.c. Dotyczą one odsetek wynikających z czynności prawnych. Określają one górny pułap możliwych odsetek „kapitałowych” i pełnią funkcję ochronną wobec dłużnika. Wskazane odsetki stanowią dwukrotność wysokości odsetek ustawowych „kapitałowych”, tj. obecnie 7,2%.

C. Odsetki umowne „kapitałowe”
Ich wysokość, określana jest przez dłużnika i wierzyciela przy dokonywaniu czynności prawnej. Nie może jednak przekraczać odsetek maksymalnych kapitałowych, tzn. 7,2%. W przypadku zastrzeżenia odsetek wyższych niż maksymalne, w myśl art. 359 § 2², wierzycielowi należą się odsetki maksymalne.

D. Odsetki ustawowe za opóźnienie
Przedmiotowe odsetki zostały odrębnie uregulowane w art. 481 § 2 k.c. Zgodnie z § 1 wskazanego artykułu mają one zastosowanie w każdym przypadku opóźnienia dłużnika w zapłacie świadczenia pieniężnego, nawet jeżeli wierzyciel nie poniósł z tego tytułu szkody. Odsetki te należą się, w myśl art. 481 § 1 k.c., jedynie od zobowiązań pieniężnych. Jednakże obojętne jest, czy zobowiązanie takie ma od początku charakter pieniężny, czy stało się takie dopiero z nastąpieniem określonego zdarzenia prawnego (w wypadku zobowiązania niepieniężnego ze świadczeniem pieniężnym). Omawiane odsetki należą się zarówno z tytułu świadczenia pieniężnego wyrażonego w walucie polskiej, jak i od świadczenia pieniężnego wyrażonego w walucie obcej. [5] Odsetki ustawowe za opóźnienie mają zastosowanie, jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie była oznaczona przez strony. Wynoszą one równowartość sumy stopy referencyjnej NBP i 5,5 punktów procentowych, tj. aktualnie 5,6%, co zostało wskazane w pkt 2 Obwieszczenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 14 lipca 2020 r. w sprawie wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie (M.P. 2020 poz. 627). Wskazania jednakże w tym miejscu wymaga, że zgodnie z art. 481 § 2 zd. 2 k.c. jeżeli wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy.

E. Odsetki maksymalne za opóźnienie
Powyższe odsetki uregulowane zostały w art..481 § 2¹ k.c. oraz dotyczą jak powyżej, sytuacji w której dłużnik pozostaje w opóźnieniu odnośnie spełnienia określonego świadczenia na rzecz wierzyciela. Odsetki te wyznaczają granicę wysokości możliwych odsetek i wynoszą dwukrotność wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie, tj. 11,2%.

F. Odsetki umowne za opóźnienie
Odsetki umowne za opóźnienie, których stawka stanowi wynik uzgodnień stron, muszą respektować wymóg przewidziany w art. 481 § 2¹k.c. Oznacza to, że ustalone odsetki umowne za opóźnienie nie mogą być wyższe niż 11,2%. W odmiennym wypadku, mimo zastrzeżenia niezgodnych z wskazanym przepisem odsetek, wierzycielowi należą się maksymalne odsetki za opóźnienie. Zwrócić uwagę trzeba przy tym także na art. 481 § 2³, który stanowi, że postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych za opóźnienie, również w przypadku dokonania wyboru prawa obcego.

G. Odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych w których dłużnikiem jest podmiot publiczny będący podmiotem leczniczym
Wskazane odsetki uregulowane zostały w ustawie o przeciwdziałaniu nadmiernym opóźnieniom w transakcjach handlowych z dnia 8 marca 2013 r. (Dz.U. z 2021 r. poz. 424), dalej „NadmOpTransHandlU”. Przy omawianiu przedmiotowych odsetek, wpierw określenia wymaga, czym jest „transakcja handlowa”. Zgodnie z art. 4 pkt 1 NadmOpTransHandlU, przez transakcję handlową należy rozumieć umowę, której przedmiotem jest odpłatna dostawa towaru lub odpłatne świadczenie usługi, jeżeli strony, o których mowa w art. 2 wskazanej ustawy, zawierają ją w związku z wykonywaną działalnością. W omawianym przypadku, gdy dłużnikiem jest podmiot publiczny będący podmiotem leczniczym, zgodnie z art. 4 pkt 3 lit. a NadmOpTransHandlU, odsetki należne wierzycielowi wynoszą sumę stopy referencyjnej NBP i ośmiu punktów procentowych, tj.8,1%. Nadto, odsetki te, zgodnie z art. 8 ust. 1 wskazanej ustawy (z zastrzeżeniem dalszych ustępów) przysługują wierzycielowi bez wezwania, za okres od dnia wymagalności świadczenia pieniężnego do dnia zapłaty, jeżeli zostały spełnione łącznie następujące warunki: wierzyciel spełnił swoje świadczenie oraz wierzyciel nie otrzymał zapłaty w terminie określonym w umowie.

H. Odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych w których dłużnikiem nie jest podmiot publiczny będący podmiotem leczniczym
W przypadku odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych, w których to transakcjach dłużnikiem nie jest podmiot publiczny będący podmiotem leczniczym, w myśl art. 4 pkt 3 lit. b NadmOpTransHandlU, należne wierzycielowi odsetki określone zostały w wysokości równej sumie stopy referencyjnej NBP i dziesięciu punktów procentowych, tj.10,1%. Dodatkowo, mając na uwadze art. 7 i 8 NadmOpTransHandlU odsetki w przypadku, gdy dłużnikiem jest zarówno podmiot publiczny, jak i gdy dłużnikiem jest podmiot niepubliczny, wierzycielowi bez wzywania, po spełnieniu wymagań określonych w przywołanych regulacjach, przysługują bez wzywania ustawowe odsetki za opóźnienie w transakcjach handlowych.

I. Odsetki umowne za opóźnienie w transakcjach handlowych w których dłużnikiem nie jest podmiot publiczny
Ostatnim rodzajem omawianych odsetek są odsetki o których mowa w art. 7 ust. 1 NadmOpTransHandlU. Zgodnie z wskazanym przepisem, w przypadku gdzie dłużnikiem nie jest podmiot publiczny, strony mogą określić wyższe odsetki za opóźnienie w transakcjach handlowych, niż odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych. Swoboda stron jest jednak ograniczona, gdyż górną granicę takich odsetek wyznacza wysokość odsetek maksymalnych za opóźnienie (art. 481 § 2¹k.c.) [6], czyli 11,2%.

Reasumując, wyróżnić można cztery główne, przenikające się kategorie odsetek oraz dziewięć szczególnych ich rodzajów. Dodatkowo wspomnieć należy, iż odsetki stanowią przykład świadczenia okresowego, wobec czego termin przedawnienia wynosi dla nich, zgodnie z art. 118 k.c. 3 lata.